เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา มหนฺเต ติณปุญฺเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย…เป.… ตเมว มหนฺตํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ วา ปริยาทิยิตฺวา คจฺฉมฺปิ ทเหยฺย, ทายมฺปิ ทเหยฺย , คจฺฉมฺปิ ทหิตฺวา ทายมฺปิ ทหิตฺวา หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา รมณียํ วา ภูมิภาคํ อาคมฺม อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺฐคามี’’ติ (อ. นิ. 7.55)ฯ

[41-44] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาวฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อรหาติ เอตฺถ ปน ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพาฯ กถํ? ตโย หิ วิโมกฺขา – สุญฺญโต, อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโตติฯ ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺตขีณาสโว ปฏิปทาวเสน จตุพฺพิโธ โหติ; ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺเขหีติ – เอวํ ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพาฯ อิติ อิเม ทฺวาทส อรหนฺโต วิย ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา, อฏฺฐจตฺตาลีส อนาคามิโนติ เอตฺตกา ปุคฺคลา อิโต มุจฺจิตฺวา พหิทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมิญฺเญว สพฺพญฺญุพุทฺธสาสเน อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[45] ทุกนิทฺเทเส โกธโนติ กุชฺฌนสีโล มหาโกโธฯ เอวํ ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวาปิ ธมฺเมน ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม โกโธติอาทิมาหฯ อุปนาหีนิทฺเทสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โกโธ กุชฺฌนาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ ตถา อุปนาหีนิทฺเทสาทีสุ ปุพฺพกาลํ โกโธติอาทีนิฯ อยํ โกโธ อปฺปหีโนติ อยํ เอตฺตโก โกโธ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา ตทงฺคปฺปหาเนน วา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา อปฺปหีโนฯ ปรโต อุปนาหาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[53] อหิริกนิทฺเทสาทีสุ – อิมินา อหิริเกนาติ อิมินา เอวํปกาเรน อหิริกธมฺเมน สมนฺนาคโตฯ อิมินา อโนตฺตปฺเปนาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[63] อชฺฌตฺตสํโยชโนติ อชฺฌตฺตพนฺธโนฯ พหิทฺธาสํโยชโนติ พหิทฺธาพนฺธโนฯ เต อุโภปิ วจฺฉกสาลูปมาย ทีเปตพฺพาฯ วจฺฉกสาลาย หิ อนฺโต พทฺโธ อนฺโตเยว สยิตวจฺฉโก วิย อิธฏฺฐกโสตาปนฺนสกทาคามิโนฯ เตสญฺหิ พนฺธนมฺปิ อิเธว, สยมฺปิ อิเธวฯ อนฺโต พทฺโธ ปน พหิ สยิตวจฺฉโก วิย รูปารูปภเว โสตาปนฺนสกทาคามิโนฯ เตสญฺหิ พนฺธนเมว อิธ, สยํ ปน พฺรหฺมโลเก ฐิตาฯ พหิ พทฺโธ พหิ สยิตวจฺฉโก วิย รูปารูปภเว อนาคามีฯ ตสฺส หิ พนฺธนมฺปิ พหิทฺธา, สยมฺปิ พหิทฺธาวฯ พหิ พทฺโธ ปน อนฺโตสยิตวจฺฉโก วิย อิธฏฺฐกอนาคามีฯ ตสฺส หิ พนฺธนํ รูปารูปภเวสุ, สยํ ปน อิธ ฐิโตฯ

[65] อกฺโกธนนิทฺเทสาทีสุ – ปหีโนติ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา, ตทงฺคปฺปหาเนน วา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา ปหีโนฯ

[83] ทุลฺลภนิทฺเทเส – ทุลฺลภาติ น สุลภาฯ ปุพฺพการีติ ปฐมเมว การโกฯ กตเวทีติ กตํ เวเทติ, วิทิตํ ปากฏํ กโรติฯ เต อคาริยานคาริเยหิ ทีเปตพฺพาฯ อคาริเยสุ หิ มาตาปิตโร ปุพฺพการิโน นามฯ ปุตฺตธีตโร ปน มาตาปิตโร ปฏิชคฺคนฺตา อภิวาทนาทีนิ เตสํ กุรุมานา กตเวทิโน นามฯ อนคาริเยสุ อาจริยุปชฺฌายา ปุพฺพการิโน นามฯ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกา อาจริยุปชฺฌาเย ปฏิชคฺคนฺตา อภิวาทนาทีนิ เตสํ กุรุมานา กตเวทิโน นามฯ เตสํ อาวิภาวตฺถาย อุปชฺฌายโปสกโสณตฺเถราทีนํ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ

อปโร นโย – ปเรน อกเตเยว อุปกาเร อตฺตนิ กตํ อุปการํ อนเปกฺขิตฺวา การโก ปุพฺพการี, เสยฺยถาปิ มาตาปิตโร เจว อาจริยุปชฺฌายา จฯ โส ทุลฺลโภ; สตฺตานํ ตณฺหาภิภูตตฺตาฯ ปเรน กตสฺส อุปการสฺส อนุรูปปฺปวตฺติํ อตฺตนิ กตํ อุปการํ อุปการโต ชานนฺโต, เวทิยนฺโต, กตญฺญุกตเวทีฯ เสยฺยถาปิ มาตาปิตุอาจริยุปชฺฌาเยสุ สมฺมา ปฏิปนฺโนฯ โสปิ ทุลฺลโภ; สตฺตานํ อวิชฺชาภิภูตตฺตาฯ

อปิจ – อการณวจฺฉโล ปุพฺพการี, สการณวจฺฉโล กตญฺญุกตเวทีฯ ‘กริสฺสติ เม’ติ เอวมาทิการณนิรเปกฺขกิริโย ปุพฺพการีฯ

‘กริสฺสติ เม’ติ เอวมาทิการณสาเปกฺขกิริโย กตญฺญุกตเวทีฯ ตโมโชติปรายโณ ปุพฺพการี, โชติโชติปรายโณ กตญฺญุกตเวทีฯ เทเสตา ปุพฺพการี, ปฏิปชฺชิตา กตญฺญุกตเวทีฯ สเทวเก โลเก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุพฺพการี, อริยสาวโก กตญฺญุกตเวทีติฯ ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.120) ปน – ‘‘‘ปุพฺพการี’ติ ปฐมํ อุปการสฺส การโก, ‘กตญฺญุกตเวที’ติ เตน กตํ ญตฺวา ปจฺฉา การโกฯ เตสุ ปุพฺพการี อิณํ เทมีติ สญฺญํ กโรติ, ปจฺฉาการโก ‘อิณํ ชีราเปมี’ติ สญฺญํ กโรตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

[84] ทุตฺตปฺปยนิทฺเทเส – ทุตฺตปฺปยาติ อตปฺปยา, น สกฺกา เกนจิ ตปฺเปตุํฯ โย หิ อุปฏฺฐากกุลํ วา ญาติกุลํ วา นิสฺสาย วสมาโน จีวเร ชิณฺเณ เตหิ ทินฺนํ จีวรํ นิกฺขิปติ, น ปริภุญฺชติฯ ปุนปฺปุนํ ทินฺนมฺปิ คเหตฺวา นิกฺขิปเตวฯ โย จ เตเนว นเยน ลทฺธํ ลทฺธํ วิสฺสชฺเชติ ปรสฺส เทติฯ ปุนปฺปุนํ ลทฺธมฺปิ ตเถว กโรติฯ อิเม ทฺเว ปุคฺคลา สกเฏหิปิ ปจฺจเย อุปเนนฺเตน ตปฺเปตุํ น สกฺกาติ ทุตฺตปฺปยา นามฯ

[85] สุตปฺปยนิทฺเทเส – น วิสฺสชฺเชตีติ อตฺตโน อกตฺวา ปรสฺส น เทติฯ อติเรเก ปน สติ น นิกฺขิปติ ปรสฺส เทติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปน ภิกฺขุ อุปฏฺฐากกุลา วา ญาติกุลา วา ชิณฺณจีวโร สาฏกํ ลภิตฺวา จีวรํ กตฺวา ปริภุญฺชติ, น นิกฺขิปติ; อคฺคฬํ ทตฺวา ปารุปนฺโตปิ ปุน ทิยฺยมาเน สหสา น ปฏิคฺคณฺหาติฯ โย จ ลทฺธํ ลทฺธํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ปเรสํ น เทติฯ อิเม ทฺเวปิ สุเขน สกฺกา ตปฺเปตุนฺติ สุตปฺปยา นามาติฯ

[86] อาสวาติ กิเลสาฯ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายตีติ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพยุตฺตกํ กุกฺกุจฺจายติฯ สูกรมํสํ ลภิตฺวา อจฺฉมํสนฺติ กุกฺกุจฺจายติ, มิคมํสํ, ลภิตฺวา ทีปิมํสนฺติ กุกฺกุจฺจายติฯ กาเล สนฺเตเยว ‘กาโล นตฺถี’ติ, อปฺปวาเรตฺวาว ‘ปวาริโตสฺมี’ติ, ปตฺเต รชสฺมิํ อปติเตเยว ‘ปติต’นฺติ, อตฺตานํ อุทฺทิสฺส มจฺฉมํเส อกเตเยว ‘มํ อุทฺทิสฺส กต’นฺติ กุกฺกุจฺจายติฯ กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายตีติ กุกฺกุจฺจายิตพฺพยุตฺตกํ น กุกฺกุจฺจายติฯ

อจฺฉมํสํ ลภิตฺวา สูกรมํสนฺติ น กุกฺกุจฺจายติ…เป.… อตฺตานํ อุทฺทิสฺส มจฺฉมํเส กเต ‘มํ อุทฺทิสฺส กต’นฺติ น กุกฺกุจฺจายติ ฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘‘น กุกฺกุจฺจายิตพฺพ’นฺติ สงฺฆโภคสฺส อปฏฺฐปนํ อวิจารณํ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ นาม, ตํ กุกฺกุจฺจายติฯ ‘กุกฺกุจฺจายิตพฺพ’นฺติ ตสฺเสว ปฏฺฐปนํ วิจารณํ, ตํ น กุกฺกุจฺจายตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ อิเมสนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สุภูมิยํ ติณลตาทีนิ วิย รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อาสวา วฑฺฒนฺติเยวฯ สุกฺกปกฺเข กปฺปิยมํสํ ลภิตฺวา กปฺปิยมํสนฺเตฺวว คณฺหนฺโต น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายติ นามาติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[88] หีนาธิมุตฺโตติ หีนชฺฌาสโยฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโมฯ

[89] ปณีตาธิมุตฺโตติ ปณีตชฺฌาสโยฯ กลฺยาณธมฺโมติ ภทฺทกธมฺโม, สุจิธมฺโม, สุนฺทรธมฺโมฯ

[90] ติตฺโตติ สุหิโต ปริโยสิโตฯ ตปฺเปตาติ อญฺเญสมฺปิ ติตฺติกโรฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา เย จ ตถาคตสาวกาติ เอตฺถ ปจฺเจกพุทฺธา นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ สยํ ติตฺตา ปริปุณฺณาฯ อญฺเญ ปน ตปฺเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสญฺหิ ธมฺมกถาย อภิสมโย น โหติฯ สาวกานํ ปน ธมฺมกถาย อปริมาณานมฺปิ เทวมนุสฺสานํ อภิสมโย โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ปน เต ธมฺมํ เทเสนฺตา น อตฺตโน วจนํ กตฺวา กเถนฺติ, พุทฺธานํ วจนํ กตฺวา กเถนฺติฯ โสตุํ นิสินฺนปริสาปิ ‘อยํ ภิกฺขุ น อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺมํ กเถติ, พุทฺเธหิ ปฏิวิทฺธธมฺมํ กเถตี’ติ จิตฺตีการํ กโรติฯ อิติ โส จิตฺตีกาโร พุทฺธานํเยว โหติฯ เอวํ ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺโธว ตปฺเปตา นามฯ ยถา หิ ‘อสุกสฺส นาม อิทญฺจิทญฺจ เทถา’ติ รญฺญา อาณตฺตา กิญฺจาปิ อาเนตฺวา เทนฺติ, อถ โข ราชาว ตตฺถ ทายโกฯ เยหิปิ ลทฺธํ โหติ, เต ‘รญฺญา อมฺหากํ ฐานนฺตรํ ทินฺนํ, อิสฺสริยวิภโว ทินฺโน’ตฺเวว คณฺหนฺติ, น ราชปุริเสหีติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

3. ติกนิทฺเทสวณฺณนา